बऱ्याच वेळा जेव्हा आपण बाहेर असतो तेव्हा प्लास्टिक बाटलीतून पाणी पिऊन आपली तहान भागवतो. पण, आपल्याला माहित आहे का स्फटिक-स्वच्छ वाटणाऱ्या या पिण्याच्या पाण्याच्या बाटलीमध्ये 110,000 ते 370,000 प्लास्टिक कण असू शकतात? यातील 90 टक्के नॅनोप्लास्टिक असतात , तर उर्वरित मायक्रोप्लास्टिक्स असतात, असे एका नव्या अभ्यासातून समोर आले आहे.
कोलंबिया युनिव्हर्सिटी लॅमोंट-डोहर्टी अर्थ ऑब्जर्वेटरी, कोलंबिया युनिव्हर्सिटी आणि कोलंबिया मेलमन स्कूल ऑफ पब्लिक हेल्थच्या संशोधकांनी केलेला हा अभ्यास प्रोसिडिंग्स ऑफ द नॅशनल अकॅडमी ऑफ सायन्सेसमध्ये 2024 मध्ये प्रकाशित झाला होता. अमेरिकेतील बाटलीबंद पाण्याच्या तीन लोकप्रिय ब्रँडच्या नमुन्यांचे विश्लेषण केले आणि असे आढळले की सरासरी एक लिटर बाटलीबंद पाण्यात 240,000 शोधण्यायोग्य प्लास्टिक कण असतात, त्यापैकी 90% नॅनोप्लास्टिक असतात. संशोधकांच्या म्हणण्यानुसार, हे आधीच्या अंदाजापेक्षा 10 ते 100 पट जास्त आहे.
अभ्यासाच्या लेखकांनी म्हटले आहे की नॅनोप्लास्टिकमध्ये “आतडे आणि फुफ्फुसांमधून थेट रक्तप्रवाहात जाण्याची आणि तेथून हृदय आणि मेंदूसह अवयवांमध्ये जाण्याची क्षमता असते.”
“लोकांनी नॅनोपार्टिकल्स पाहण्याच्या पद्धती विकसित केल्या, परंतु ते काय पाहत आहेत हे त्यांना माहित नव्हते,” असे अभ्यासाचे प्रमुख लेखक, रसायनशास्त्रातील कोलंबियाचे पदवीधर विद्यार्थी नैक्सिन कियान यांनी एका निवेदनात म्हटले आहे. पाँडिचेरी विद्यापीठातील स्कूल ऑफ लाइफ सायन्सेसच्या इकोलॉजी अँड एन्व्हायर्नमेंटल सायन्सेस विभागाचे प्राध्यापक डॉ. एस. जयकुमार म्हणतात, “हे निष्कर्ष आपल्या आजूबाजूला मायक्रोप्लास्टिक्स आणि नॅनोप्लास्टिकसारख्या विविध स्वरूपात प्लास्टिकचे सर्वव्यापी अस्तित्व दर्शवितात.”
नॅनोप्लास्टिक म्हणजे काय?
2023 च्या अभ्यासानुसार असे आढळले आहे की मानव दर तासाला क्रेडिट कार्डच्या आकाराच्या मायक्रोप्लास्टिक्सचा श्वास घेत असेल. मायक्रोप्लास्टिक्स (5 मिमी पेक्षा कमी लांबीचे प्लास्टिक कण) प्रामुख्याने उत्पादित प्लास्टिक उत्पादने किंवा खराब झालेल्या प्लास्टिकपासून येतात. दुसरीकडे, नॅनोप्लास्टिक मायक्रोप्लास्टिकपेक्षा लक्षणीय लहान असतात आणि आकारात 1 मायक्रोमीटरपेक्षा कमी असतात. भारतातील चेन्नई येथील रस्त्यावरील धुळीतील मायक्रोप्लास्टिक्सचे प्रमाण आणि वैशिष्ट्ये याविषयावरील अभ्यासाचे सहलेखक डॉ. जयकुमार म्हणतात की, खूप लहान नॅनोप्लास्टिक सहजपणे रक्ताद्वारे प्रवास करू शकतात आणि मानवी शरीराच्या प्रत्येक भागापर्यंत पोहोचू शकतात.
डॉ. जयकुमार म्हणतात की, नॅनोप्लास्टिकमुळे नुकसान कोणत्या यंत्रणेद्वारे होते हे अद्याप माहित नसले तरी ते आरोग्यासाठी हानिकारक मानले जातात कारण त्यांचा ऱ्हास होण्यास बराच वेळ लागतो. २०२४ च्या अभ्यासाचे संशोधक आता मायक्रोप्लास्टिक्सच्या उपस्थितीसाठी नळाच्या पाण्याकडे आणि लोक कपडे धुताना नॅनोप्लास्टिक कसे तयार होतात याचा शोध घेत आहेत.
बाटलीबंद पिण्याच्या पाण्यात कोणते प्लास्टिक असते?
2024 च्या अभ्यासात उत्तेजित रामन स्केटरिंग (एसआरएस) मायक्रोस्कोपी तंत्राचा वापर केला गेला, ज्यात नमुन्यांची तपासणी करण्यासाठी आणि प्लास्टिककण ओळखण्यासाठी आणि मोजण्यासाठी एकाच वेळी दोन लेसर वापरणे समाविष्ट आहे. संशोधकांना दोन सामान्य प्लॅस्टिक ओळखता आले – पॉलीथिलीन टेरेफ्थॅलेट (पीईटी), जे बर्याच पाण्याच्या बाटल्या तयार करण्यासाठी वापरले जाते आणि पॉलीमाइड, नायलॉनचा एक प्रकार, जो बॉटलिंग करण्यापूर्वी पाणी शुद्ध करण्यासाठी वापरल्या जाणार्या प्लास्टिक फिल्टरमधून येतो. आढळलेल्या इतर प्लास्टिकमध्ये पॉलिस्टीरिन, पॉलीविनाइल क्लोराईड आणि पॉलीमिथाइल मेथाक्रिलेट चा समावेश आहे, जे औद्योगिक प्रक्रियेतून येतात.
सुरक्षित पर्याय काय आहेत?
पाण्याच्या बाटल्यांमधील प्लास्टिकचा प्रभाव कमी करण्यासाठी, लोक त्यांचा वापर पूर्णपणे टाळू शकतात. त्याऐवजी धातू किंवा काचेपासून बनवलेल्या बाटल्या असे पर्याय वापरले जाऊ शकतात, असे डॉ. जयकुमार सांगतात.
टेकअवे
एका नव्या अभ्यासानुसार एका लिटर बाटलीबंद पाण्यात प्लास्टिकचे सुमारे २,४०,००० कण असतात. मागील अंदाजापेक्षा हे प्रमाण जवळपास १० ते १०० पट जास्त आहे. या पार्श्वभूमीवर धातू किंवा काचेपासून बनवलेल्या बाटल्यांमधून पाणी पिण्यासारखे पर्याय तज्ज्ञ सुचवतात.
